Ya­zın­sal Gös­ter­ge­bi­lim / Kaan Tanyeri

Şu soru, oldukça dü­şün­dü­rü­cü­dür: “Bir kitap, bir boş­lu­ğu dol­dur­mak için ya­zı­lı­yor­sa aynı boş­lu­ğa yö­ne­lik niçin başka ki­tap­lar ya­zı­lır?” Belki de o boş­lu­ğun, hiç­bir zaman dol­ma­ya­ca­ğı bi­lin­di­ği için ola­bi­lir mi?

Bugün gös­ter­ge­bi­li­me giriş ya da temel gös­ter­ge­bi­lim kap­sa­mın­da de­ğer­len­di­ri­le­bi­lecek on­lar­ca kay­nak sa­yı­la­bi­lir. El­bet­te Türk­çe alan­ya­zı­nın­da henüz ye­ter­li bir sa­yı­ya ula­şı­la­ma­dıy­sa da yine de var olan kay­nak­lar gör­mez­den ge­li­ne­mez. V. Doğan Günay, Ku­bi­lay Ak­tu­lum, Ned­ret Öz­to­kat Tan­yo­laç, Meh­met Rifat, Fatma Erk­man Aker­son, Ayşe Ezi­ler Kıran, İlhami Sı­ğır­cı, Hilmi Uçan gibi pek çok Türk gös­ter­ge­bi­lim­ci­nin alana ait de­ğer­li ki­tap­la­rı var­dır. Aynı boş­lu­ğa yö­ne­lik üre­ti­len bu ça­lış­ma­la­rın her biri alan­ya­zı­nı var­sıl­laş­tır­ma­nın yanı sıra alana ya­za­rın bakış açı­sı­nı da ka­zan­dı­rır. Söz ge­li­mi bugün, söz­ce­le­me ku­ra­mı den­di­ğin­de akıl­la­ra ilk ola­rak Prof. Dr. V. Doğan Günay ge­le­cek­tir. Hemen her ki­ta­bın­da ıs­rar­lı bir bi­çim­de söz­ce­le­me­yi sa­vun­ma­sıy­la gös­ter­ge­bi­lim-söz­ce­le­me iliş­ki­si­ni kur­ma­yı ba­şa­rır ya da Prof. Dr. Hilmi Uçan’ın gös­ter­ge­bi­lim­sel çö­züm­le­me­le­re söy­lem­sel değil, an­la­tı­sal ya­pıy­la baş­la­yıp ar­dın­dan söy­lem­sel ya­pı­ya geç­me­si yine il­ginç bir çö­züm­le­me ör­ne­ği ola­rak dik­kat­le­ri çeker. Meh­met Rifat, çe­şit­li ki­tap­la­rın­da kendi gös­ter­ge­bi­li­mi­ni de oluş­tur­ma­ya ça­lı­şır. Ör­nek­le­ri ço­ğalt­mak müm­kün­dür. Öy­ley­se Dr. Öğ­re­tim Üyesi Murat Ka­le­li­oğ­lu, ilk gös­ter­ge­bi­lim ki­ta­bı Ya­zın­sal Gös­ter­ge­bi­lim (Bir Kuram, Bir Uy­gu­la­ma / Anlam Üre­tim Sü­reç­le­ri) ile alan­ya­zı­na nasıl bir katkı sun­mak­ta, hangi boş­lu­ğu dol­dur­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır?

Gös­ter­ge­bi­lim, her şey­den önce bir üst­dil­dir. Tür­ki­ye Gös­ter­ge­bi­lim Çev­re­si’nin bir slo­ga­nı ola­rak oku­na­bi­lecek “her şeyi gös­ter­ge­bi­lim­le ye­ni­den dü­şün­mek” sö­zün­den ha­re­ket­le iki şey an­la­şı­la­bi­lir: Dün­ya­ya gös­ter­ge­bi­lim­le ba­kıl­ma­lı, be­tim­le­me­ler/çö­züm­le­me­ler gös­ter­ge­bi­li­min te­rim­le­riy­le ya­pıl­ma­lı, başka bir de­yiş­le üst­dil­le… Hiç kuş­ku­suz gös­ter­ge­bi­lim, üst­dil ba­kı­mın­dan çok geniş bir ter­mi­no­lo­ji­ye sa­hip­tir. Hatta bu ge­niş­lik öy­le­si­ne çok­tur ki Gre­imas’ı Türk­çe­ye tam ola­rak çe­vir­mek müm­kün de­ğil­dir. Dil Söz­lü­ğü’nün Pal­to­sun­dan (Tan­ye­ri, 2020) ya­zı­sın­da da oku­na­bi­le­ce­ği üzere Türk­çe; henüz gös­ter­ge­bi­lim te­rim­le­ri ba­kı­mın­dan var­sıl­laş­tı­rıl­ma­mış, ek­sik­le­ri gi­de­ril­me­miş­tir. Bunun ne­den­le­ri­ni ko­nuş­mak, başka bir ya­zı­nın ko­nu­su olsa da Dr. Murat Ka­le­li­oğ­lu’nu ve üre­ti­mi­ni an­la­mak tam da bu ya­zı­nın ko­nu­su­dur.

Ya­zın­sal Gös­ter­ge­bi­lim: Bir Kuram Bir Uy­gu­la­ma, Murat Ka­le­li­oğ­lu’nun Ekim 2020’de Seç­kin Ya­yın­cı­lık ta­ra­fın­dan ya­yım­la­nan ese­ri­dir. 216 say­fa­lık eser, üç ana bö­lüm­den olu­şur. Kitap, V. Doğan Günay’ın Ön Sözü ile baş­lar. “Gös­ter­ge­bi­lim Ku­ra­mı” baş­lı­ğı­nı ta­şı­yan bi­rin­ci bö­lüm­de (ss. 41-60) gös­ter­ge, gös­ter­ge­bi­lim ve gös­ter­ge­bi­li­min uy­gu­la­ma alan­la­rı konu edi­lir. İkinci bö­lüm­de (ss. 60-88) “Gös­ter­ge’den Gös­ter­ge­bi­lim’e An­lam­la­ma Yol­cu­lu­ğu” baş­lı­ğı al­tın­da ala­nın ön­cü­le­ri Char­les San­ders Pe­ir­ce ve Fer­di­nand de Sa­us­su­re ve bu ku­ram­cı­la­rın ta­kip­çi­le­ri­nin yanı sıra ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­min nasıl dü­zen­len­di­ği­ ele alı­nır. Üçün­cü bö­lüm­de (ss. 88-195) ise “Sa­ba­hat­tin Ali’nin Ayran An­la­tı­sı­nın Üç Bo­yut­lu Ya­pı­sı ve An­lam­la­ma Sü­re­ci” baş­lı­ğıy­la alan­ya­zı­na örnek ol­ma­sı yö­nüy­le gös­ter­ge­bi­lim­sel bir çö­züm­le­me ya­pı­lır. Söy­lem­sel, an­la­tı­sal ve iz­lek­sel dü­zey­ler­de ya­pı­lan bu çö­züm­le­me­le­rin ar­dın­dan Sonuç bö­lü­mü ile ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­lim, elde edi­len bul­gu­lar doğ­rul­tu­sun­da de­ğer­len­di­ri­lir.

Bu eser, ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­mi kuram ve uy­gu­la­ma kap­sa­mın­da açık ve an­la­şı­lır bi­çe­mi ile su­na­rak alan­ya­zı­na önem­li bir katkı sağ­la­ya­cak­tır. Ancak tüm bun­la­rın öte­sin­de Ka­le­li­oğ­lu’nun Türk gös­ter­ge­bi­li­mi­ne esas kat­kı­sı üst­dil/terim bağ­la­mın­da­dır.

Ge­nel­lik­le ku­ram­sal ki­tap­lar, uzun cüm­le­le­ri ve an­la­şıl­maz di­liy­le eleş­ti­ri­lir. Bu, hak­sız bir eleş­ti­ri de de­ğil­dir çünkü bu tür ça­lış­ma­lar, alana me­rak­lı araş­tır­ma­cı­lar (eğer çok azim­li de­ğil­ler­se) için hiç de iyi bir de­ne­yim ol­ma­ya­cak­tır. Sayın Ka­le­li­oğ­lu ise tüm bu eleş­ti­ri­le­rin ak­si­ne kısa cüm­le­ler; yalın, sade, an­la­şı­lır ve akıcı üs­lu­buy­la ya­pı­tı­nı oluş­tu­rur. Ger­çek­ten de gös­ter­ge­bi­li­mi oku­ma­nın bu denli rahat ola­ca­ğı pek az eser var­dır. Ka­le­li­oğ­lu; bu sa­de­leş­tir­me­yi terim yo­ğun­lu­ğun­dan ka­ça­rak, üst­di­li çok zor­la­ma­ya­rak sağ­lar ve sonuç ola­rak or­ta­ya Gös­ter­ge­bi­lim-101 di­ye­bi­le­ce­ği­miz ger­çek bir baş­lan­gıç ki­ta­bı çıkar. Bu sa­de­lik, bilgi sa­de­li­ği ola­rak asla dü­şü­nül­me­me­li­dir. Temel gös­ter­ge­bi­li­min pek çok ko­nu­su­na de­ğin­mek­le kal­ma­yıp ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­min de aşama aşama nasıl uy­gu­la­na­ca­ğı­nı gös­ter­mek yoğun bil­gi­le­rin ince bir iş­çi­lik­le da­mı­tıl­ma­sın­dan başka bir şey de­ğil­dir.

Aynı boş­lu­ğa yö­ne­lik bir kitap daha mı? Evet, aynı boş­lu­ğa yö­ne­lik ol­ma­sı ge­re­ken bir kitap daha ancak bu boş­lu­ğa düş­me­den/tır­man­ma­dan önce ilk ola­rak adı­mı­nı­zı ata­ca­ğı­nız ki­ta­bı doğru be­lir­le­me­li­si­niz. Zan­ne­de­rim, Ya­zın­sal Gös­ter­ge­bi­lim ki­ta­bı “Gös­ter­ge­bi­li­me hangi ki­tap­la baş­la­sam?” diyen gös­ter­ge­bi­lim aday­la­rı­nın baş­vur­ma­sı ge­re­ken ilk ki­tap­lar­dan bi­ri­dir. Sayın Ka­le­li­oğ­lu’nu bu önem­li ça­lış­ma­sın­dan do­la­yı kut­la­rız.

Kay­nak­ça

Kalelioğlu, M. (2020). Ya­zın­sal Gös­ter­ge­bi­lim. An­ka­ra: Seç­kin Ya­yın­cı­lık.

Tan­ye­ri, K. (2020). Dil Söz­lü­ğü’nün Pal­to­su’ndan. Tür­ki­ye Gös­ter­ge­bi­lim Çev­re­si. 08.01.2021, https://​turk­gos­ter­ge­bi­li­mi.​com/​dil-soz­lu­gu­nun-pal­to­sun­dan-ka­an-tan­ye­ri/.​

Bu çalışmaya atıf yapmak için e-kaynakça

Tanyeri, Kaan. Yazınsal Göstergebilim. Türkiye Göstergebilim Çevresi. <https://turkgostergebilimi.com/yazinsal-gostergebilim-bir-kuram-bir-uygulama-kaan-tanyeri/> … / … / … (erişim tarihi).