Göstergebilimin Kısa Tarihi

Gös­ter­ge­bi­li­min ta­rih­sel sü­re­ci ko­nu­sun­da hemen her yerde pek çok bilgi bu­lu­na­bi­lir. Ül­ke­miz­de gös­ter­ge­bi­lim adı al­tın­da en sık ya­pı­lan ça­lış­ma­lar, ne yazık ki ta­rih­sel ge­li­şi­mi üze­ri­ne­dir. Bu ne­den­le gös­ter­ge­bi­li­min art­sü­rem­li bo­yu­tu­nu bu kısa ta­rih­çe ile sı­nır­lı tut­ma­ya ça­lı­şa­ca­ğız. Bir bilim dalı ola­rak gös­ter­ge­bi­lim­den ilk defa XX. yüz­yıl­da bir­bi­rin­den ba­ğım­sız iki ku­ram­cı söz eder: Ame­ri­ka’da Char­les San­ders Pe­ir­ce ve Av­ru­pa’da Fer­di­nand de Sa­us­su­re. Pe­ir­ce ve Sa­us­su­re kay­nak­lı or­ta­ya çıkan gös­ter­ge­bi­lim, iki fark­lı yak­la­şım­la ge­li­şi­mi­ni sür­dü­rür. Gös­ter­ge­bi­lim, Sa­us­su­re ta­ra­fın­dan ku­rul­ma­sı ge­re­ken bir bilim dalı ola­rak ni­te­len­di­ri­lir­ken Pe­ir­ce ise bu bilim da­lı­nı kur­du­ğu­nu be­lir­tir. Genel kabul ise İsviç­re­li dil­bi­lim­ci Sa­us­su­re’ün ilk kez gös­ter­ge­bi­lim adın­dan ve bilim dün­ya­sın­da­ki ye­rin­den söz et­me­siy­le Batı dün­ya­sın­da bir yer edin­di­ği yö­nün­de­dir.

Char­les San­ders Pe­ir­ce’in “man­tık ve fel­se­fe­de­ki bi­lim­sel in­ce­le­me­ler bü­tü­nü” ola­rak ta­nım­la­dı­ğı gös­ter­ge­bi­lim, üçlü an­lam­lan­dır­ma sü­re­ci­ne da­ya­nır. Pe­ir­ce’e göre bir gös­ter­ge­nin an­lam­lan­dı­rıl­ma­sı bi­çim-yo­rum­la­yan-nes­ne üçlü ya­pı­sı ile müm­kün­dür. Gös­ter­ge-yo­rum­la­yan-nes­ne ara­sın­da­ki ba­ğın­tı­nın an­lam­lan­dı­rıl­ma­sı man­tık­sal sü­reç­le iliş­ki­len­di­ri­lir. Bu üçlü ya­pı­nın oluş­tur­du­ğu an­la­ma man­tık­sal bir çö­züm­le­me sü­re­ci ile ula­şı­lır.

Pe­ir­ce gös­ter­ge sı­nıf­la­ma­sı­nı da üçlü ya­pı­ya da­yan­dı­rır: Gös­ter­ge (kural, tekil, nitel), yo­rum­la­yan (kanıt, öner­me, söz­ce­bi­rim), nesne [simge, be­lir­ti, gö­rün­tü­sel gös­ter­ge (ikon)]. Bu üçlü sı­nıf­la­ma­nın en çok bi­li­ne­ni simge, be­lir­ti ve gö­rün­tü­sel gös­ter­ge­dir. Gü­nü­müz­de Pe­ir­ce’in gös­ter­ge­bi­lim ku­ra­mın­dan özel­lik­le öl­çün­lü gös­ter­ge­bi­lim ça­tı­sı al­tın­da olu­şan pa­zar­la­ma, ta­sa­rım ve hu­kuk­sal gös­ter­ge­bi­lim gibi alt bilim dal­la­rı ya­rar­la­nır. Ay­rı­ca Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri, Ka­na­da ve Bel­çi­ka’da Pe­ir­ce’in gös­ter­ge­bi­lim ku­ra­mı­nın Sa­us­su­re­cü gös­ter­ge/gös­ter­ge­bi­lim an­la­yı­şın­dan daha yay­gın kul­la­nıl­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir.

Fer­di­nand de Sa­us­su­re’ün bir gün ku­ru­la­ca­ğı­nı ve kap­sa­yı­cı bir bilim dalı ola­ca­ğı­nı söy­le­di­ği gös­ter­ge­bi­lim, dil­bi­lim te­me­lin­de or­ta­ya at­tı­ğı gö­rüş­ler ile bi­çim­le­nir. Sa­us­su­re’ün dil­bi­lim ders­le­rin­de or­ta­ya koy­du­ğu ve çağ­daş dil­bi­li­min te­me­li­ni oluş­tu­ran ikili kar­şıt­lık­lar; art­sü­rem­li­lik/eş­sü­rem­li­lik, dil/söz, gös­te­ren/gös­te­ri­len, biçim/töz, dizge/dil­sel değer, key­fî­lik/çiz­gi­sel­lik, di­zim­sel/di­zi­sel iliş­ki­ler gibi kav­ram­lar gös­ter­ge­bi­lim­sel ça­lış­ma­la­ra kay­nak­lık etmiş ve gös­ter­ge­bi­lim in­ce­le­me­le­rin­de kul­la­nıl­mış­tır. Sa­us­su­re te­mel­li gös­ter­ge­bi­lim ku­ra­mı­nın; Fran­sa, İtalya, Kuzey Af­ri­ka, Kuzey Av­ru­pa ve Doğu Av­ru­pa ül­ke­le­ri­ni ku­şat­tı­ğı be­lir­ti­le­bi­lir.

Sa­us­su­re’ün ön­cü­sü ol­du­ğu Av­ru­pa kay­nak­lı gös­ter­ge­bi­lim­sel yak­la­şı­mın olu­şu­mun­da kül­tü­rel in­san­bi­lim, dil­bi­lim ve bilgi ku­ra­mı­nın (epis­te­mo­lo­ji) önem­li bir yeri var­dır. Özel­lik­le Vla­di­mir Propp, Cla­ude Lévi-St­ra­uss gibi ya­pı­sal­cı­la­rın gö­rüş­le­ri ile Prag Dil­bi­lim Okulu ve Ko­pen­hag Dil­bi­lim Okulu’nun ku­ram­sal ça­lış­ma­la­rı bu bilim da­lı­nın olu­şu­mu­na kay­nak­lık et­miş­tir. 1970’li yıl­lar­da Av­ru­pa’da or­ta­ya çıkan gös­ter­ge­bi­lim, an­la­mı ve an­lam­lan­dır­ma­yı in­ce­le­yen bir bilim dalı ola­rak be­lir­ti­lir. Gre­imas’ın ön­cü­lü­ğün­de­ki Paris Gös­ter­ge­bi­lim Okulu’nun sür­dür­dü­ğü bu gös­ter­ge­bi­li­me an­lam­la­ma gös­ter­ge­bi­li­mi de denir. Sa­us­su­re–Hjelms­lev–Ben­ve­nis­te ve Gre­imas ek­se­nin­de ge­li­şen Paris gös­ter­ge­bi­li­mi, anlam in­ce­le­me­si­ni mer­ke­ze alır. Bu ekole göre an­la­mı ça­lış­ma­sı­na kat­ma­yan her araş­tır­ma eksik ka­la­cak­tır.

An­lam­la­ma sü­re­ci­ni çö­züm­le­me­yi amaç edi­nen gös­ter­ge­bi­li­min baş­lan­gı­cı, Louis Hjelms­lev’in 1943 yı­lın­da ya­yım­la­nan Prolégomènes à une Théorie du Lan­ga­ge (Dil Ku­ra­mı­na Giriş) adlı ese­ri­ne da­yan­dı­rı­lır. Sa­us­su­re’ün gös­ter­ge ya­pı­sı­nı ele ala­rak yeni bir bakış açı­sı­nı sağ­la­ma­ya ça­lı­şan Da­ni­mar­ka­lı dil­bi­lim­ci Louis Hjelms­lev dil­sel gös­ter­ge­yi an­la­tım ve içe­rik ola­rak iki düz­le­me ayı­rır. An­la­tım, Sa­us­su­re’ün gös­te­ren kav­ra­mı­na; içe­rik ise gös­te­ri­len kav­ra­mı­na kar­şı­lık gel­mek­te­dir. Ancak an­la­mın olu­şu­mu­nu ay­rın­tı­lan­dır­ma­sı ve böy­le­ce gös­ter­ge­bi­li­me kapı ara­la­ma­sı yö­nüy­le in­ce­lik­li bir bö­lüm­le­me yapar ve her iki düz­le­mi (an­la­tım, içe­rik), kendi için­de de iki bö­lü­me ayı­rır: Biçim ve töz. Hjelms­lev dil­sel gös­ter­ge­yi içe­ri­ğin bi­çi­mi /içe­ri­ğin tözü; an­la­tı­mın bi­çi­mi ve an­la­tı­mın tözü ola­rak ta­nım­lar. Böy­le­ce an­la­mın, içe­ri­ğin tözü ile içe­ri­ğin bi­çi­mi ara­sın­da oluş­tu­ğu­nu fark­lı bi­çim­de or­ta­ya koy­muş olur.

Bu­ra­da kı­sa­ca de­ği­ni­len ancak pek çok ku­ram­sal gö­rüş­ten bes­le­nen ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­lim/an­lam­la­ma gös­ter­ge­bi­li­mi­nin yu­ka­rı­da say­dı­ğı­mız ön­cü­le­ri­nin ça­lış­ma­la­rın­dan bes­le­nen Al­gir­das-Ju­li­en Gre­imas ta­ra­fın­dan ku­rul­du­ğu kabul edi­lir. 1966 yı­lın­da yaz­mış ol­du­ğu Séman­ti­que St­ruc­tu­ra­le (Ya­pı­sal An­lam­bi­lim) adlı eseri ise her ne kadar an­lam­bi­lim is­mi­ni ta­şı­sa da Av­ru­pa Gös­ter­ge­bi­li­mi­nin bil­dir­ge­si ola­rak kabul görür. Tah­sin Yücel’in Ber­na­sos’un İmge­sel Ev­re­ni adlı dok­to­ra te­zi­ne de bu ça­lış­ma­da örnek çö­züm­le­me ola­rak geniş yer ve­ri­lir. Gre­imas’ın da hak­kı­nı tes­lim et­ti­ği ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­min ilk uy­gu­la­yım ör­ne­ği­ni dok­to­ra tezi ile Gre­imas’tan önce sunan Yücel, Türk ve Av­ru­pa kay­nak­lı ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­min ilk tem­sil­ci­si ola­rak de­ğer­len­di­ril­me­li­dir.

Gre­imas’ın ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­mi, anlam ve an­lam­la­ma sü­reç­le­ri­ni çö­züm­le­me­yi amaç edi­nir. An­lam­lı bir bütün olan an­la­tı­yı söy­lem­sel, an­la­tı­sal ve iz­lek­sel dü­zey­ler­de an­la­mın oluş­ma sü­re­ci­nin nasıl oluş­tu­ğu so­ru­nu­nu mer­ke­ze ala­rak çö­züm­ler. Gös­ter­ge­bi­lim­sel dört­gen, an­la­tı­sal çizge ve an­lam­la­ma­nın üre­ti­ci iz­le­mi Gre­imas’ın ku­ra­mı­nın gün­cel­li­ği­ni devam et­ti­ren ya­pı­la­rı­dır. Onun ça­lış­ma­la­rı ile bir kim­lik ka­za­nan Paris Gös­ter­ge­bi­lim Okulu, Gre­imas’tan gü­nü­mü­ze çe­şit­li yak­la­şım­lar­la ku­ram­sal te­me­li­ni güç­len­dir­miş­tir. Al­gir­das Ju­li­en Gre­imas ta­ra­fın­dan bir moda ola­rak ni­te­len­di­ri­len gös­ter­ge­bi­lim, kap­sam ve uy­gu­la­yım ala­nı­nı ge­niş­le­te­rek gü­nü­müz­de bir üst bilim dalı ko­nu­mu­na gel­miş­tir.

Baş­lan­gıç­ta yal­nız­ca ka­pa­lı ve son­lan­mış an­la­tı­la­ra uy­gu­la­nan gös­ter­ge­bi­lim zaman için­de eleş­ti­ril­me­ye baş­la­nır. Bit­miş, son­lan­mış ya­pı­la­rı çö­züm­le­di­ği, üre­tim sü­re­ci için­de­ki ya­pı­la­rı kendi bağ­la­mı için­de çö­züm­le­ye­me­di­ği için eleş­ti­ri­lir. Bu ne­den­le gös­ter­ge­bi­lim, söz­ce­le­me ku­ra­mı­nı çö­züm­le­me sü­reç­le­ri­ne ka­ta­rak bu eleş­ti­ri­le­ri ken­din­den uzak­laş­tır­ma­yı ba­şa­rır. Söz­ce­le­me ku­ra­mı ile dil­sel ya da dil­dı­şı söz­ce­nin üre­ti­lir­ken olu­şan ya­pı­sı da gös­ter­ge­bi­lim­sel çö­züm­le­me­ye ek­lem­le­nir.

Gös­ter­ge­bi­lim; bir ta­sa­rı­dır, sü­rek­li ola­rak ken­di­ni ye­ni­ler, eksik yan­la­rı­nı gi­der­me­ye ça­lı­şır. Bu ne­den­le gü­nü­müz­de in­san­lık bi­lim­le­ri için­de en yet­kin, en kap­sam­lı ve tu­tar­lı araş­tır­ma yön­te­mi ya da yön­tem­le­rin­den bi­ri­si ola­rak gö­rü­lür. Öyle ki gü­nü­müz­de in­san­lık bi­lim­le­ri ara­sın­da em­per­ya­list bir bilim da­lı­na dö­nüş­tü­ğü­nü ve tüm di­ğer­le­ri­ne yön ve­re­bi­lecek bir du­ru­ma gel­di­ği­ni ileri süren gö­rüş­ler oluş­ma­ya baş­la­mış­tır.

XXI. yüz­yıl­da bir üst bilim dalı ni­te­li­ği ka­zan­ma­ya baş­la­yan, bir­bi­rin­den fark­lı pek çok alan­da uy­gu­la­yım ola­na­ğı bulan ve ge­le­cek­te de ken­di­si­ne daha kesin bir yer edi­ne­ce­ği­ni şim­di­den im­le­yen gös­ter­ge­bi­li­min ül­ke­miz­de de önem­li bir yer edin­me­yi hak et­ti­ği inan­cı­nı ta­şı­mak­ta­yız.