Görsel Göstergebilim

Maria Giulia Dondero ve Kaan Tanyeri

Çeviri: Nilgün Çelik

Gös­ter­ge­bi­lim ilk uy­gu­la­ma­la­rı ne­de­niy­le ya­zın­sal bir alan ola­rak gö­rül­se de gü­nü­müz­de çok çe­şit­li hâle gel­miş­tir. Siz, ço­ğun­luk­la gör­sel gös­ter­ge­bi­lim üze­ri­ne yo­ğun­la­şı­yor­su­nuz. Gös­ter­ge­bi­lim­le nasıl ta­nış­tı­ğı­nı­zı, bunun ar­ka­sın­da­ki hi­kâ­ye­yi bize an­la­tır mı­sı­nız? Gör­sel gös­ter­ge­bi­li­me odak­lan­ma­yı seç­me­ni­zin bir ne­de­ni var mı?

Bo­log­na Üni­ver­si­te­si’nde öğ­ren­ciy­dim (Sanat, Müzik ve Sahne Sa­nat­la­rı, Fel­se­fe ve Be­şe­ri Bi­lim­ler Fa­kül­te­si) ve sanat ta­ri­hi ders­le­ri­ni takip ettim. 1996-1997’de Paolo Fabb­ri Bo­log­na’ya öğ­ret­men­lik yap­mak için geldi ve onun gör­sel gös­ter­ge­bi­lim ders­le­ri beni ger­çek­ten bü­yü­le­di. İşte o zaman il­gi­min sanat ta­ri­hi­nin öte­sin­de ol­du­ğu­nu, gör­sel sa­nat­la­rı fark­lı bir pers­pek­tif­ten in­ce­le­me­yi, fark­lı zaman di­lim­le­ri­ne ait gö­rün­tü­ler ara­sın­da ben­zer­lik­ler ve fark­lı­lık­lar ara­dı­ğı­mı fark ettim. Paolo Fabb­ri ile bu kar­şı­laş­ma­dan sonra genel gös­ter­ge­bi­lim oku­ma­ya baş­la­dım.

Sizi en fazla et­ki­le­yen gös­ter­ge­bi­lim­ci­ler kim­ler­dir? Bize on­lar­dan bah­se­der mi­si­niz?

Paolo Fabb­ri’den sonra, gö­rün­tü ana­li­zi ve genel me­tin­sel­lik ve be­den­sel ifade te­ori­si açı­sın­dan gös­ter­ge­bi­lim te­ori­si ile bana en çok ilham veren gös­ter­ge­bi­lim­ci Ja­c­qu­es Fon­ta­nil­le ile ta­nış­tım. Hâlâ onun en ye­ni­lik­çi post-Gre­imas­çı bilim adamı ve öğ­ren­ci­le­ri­ne karşı cö­mert ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yo­rum. Bi­lim­sel gö­rün­tü­le­re yak­la­şı­mım ve Fon­ta­nil­le ile yaz­dı­ğım ki­ta­bım, The Se­mi­otic Chal­len­ge of Sci­en­ti­fic Ima­ges A Test Case for Vi­su­al Me­aning (Bi­lim­sel İmge­le­rin Gös­ter­ge­bi­lim­sel Zor­lu­ğu-Gör­sel Anlam İçin Bir Test Ör­ne­ği), Je­an-Fran­ço­is Bord­ron’un gö­rün­tü­sel­lik te­ori­sin­den ve gö­rün­tü­nün an­la­tım düz­le­min­de bi­çim­den töze geçiş sü­re­ci­ne iliş­kin öner­me­sin­den de ilham alı­yor.

Ha­ya­tım­da­ki bir diğer çok önem­li gös­ter­ge­bi­lim­ci Je­an-Ma­rie Klin­ken­berg’dir. Gör­sel re­to­rik ve gör­sel gös­ter­ge­bi­lim ko­nu­sun­da ha­ri­ka bir iş çı­kar­mış bi­ri­dir ve muh­te­me­len 70’lerde gö­rün­tü­le­rin mad­de­sel­li­ği ile il­gi­le­nen ilk gös­ter­ge­bi­lim­ciy­di. Genel gös­ter­ge­bi­lim te­ori­si­nin bazı kı­sım­la­rı hak­kın­da sık sık eleş­ti­ril­dim ancak gö­rün­tü­ler hak­kın­da yaz­dı­ğı her şey, özel­lik­le gö­rün­tü-me­tin te­ori­si­ne (bir­leş­ti­rim­ci söy­lem) yak­la­şı­mı bana çok ilham verdi.

Gös­ter­ge­bi­lim­sel dü­şün­cem ve me­to­do­lo­jik yak­la­şı­mım açı­sın­dan çok önem­li olan bir diğer gös­ter­ge­bi­lim­ci, kül­tü­rel nes­ne­le­rin çok kes­kin ana­liz­le­riy­le güçlü bi­çim­len­dir­me­yi uz­laş­tı­ra­bi­len Pi­er­lu­igi Basso Fos­sa­li’dir.

As­lın­da eğer hak­lıy­sam, edebî yazı gör­sel­li­ğe ye­nil­di ve ye­nil­me­ye devam edecek. Ge­lecek, gör­sel­lik üze­ri­ne kur­gu­la­nı­yor. Bunu nasıl açık­la­ya­bi­li­riz? İnsan­lık, ilk in­san­dan beri gö­rü­yor ama bu­gü­nün dün­ya­sın­da göz­le­ri­miz fark­lı bir önem ka­zan­mış gibi…

Bence son za­man­lar­da de­ği­şen şey; gö­rün­tü­le­rin, Bart­hes’ın yak­la­şı­mı­na göre veya fel­se­fi yak­la­şı­ma göre daha derin bir şe­kil­de in­ce­le­ne­bi­le­ce­ği­ni an­la­ma­mız­dır. Gös­ter­ge­bi­lim, in­san­la­rın bir gö­rün­tü­nün; bir söy­lem ol­du­ğu­nu ve tar­tış­ma­lar, çe­liş­ki­li tar­tış­ma­lar ve üst- yan­sı­ma üre­te­bi­le­ce­ği­ni an­la­ma­la­rı­na ola­nak verir. Gör­sel ça­lış­ma­lar alanı da gö­rün­tü­le­rin an­la­şıl­ma­sı­na katkı sağ­lar ancak gör­sel araş­tır­ma­lar­da­ki sorun, gö­rün­tü­le­rin okun­ma­sı­na reh­ber­lik eden ve bir gö­rün­tü­nün an­la­mı­nın uzam­sal kom­po­zis­yo­nu­nun ana­li­zi­ne da­ya­lı ola­rak an­la­şıl­ma­sı­nı en­gel­le­yen ide­olo­ji­dir. Bu ne­den­le gör­sel gös­ter­ge­bi­li­min il­gi­len­di­ği ko­nu­la­rın yazı ça­lış­ma­la­rın­da kar­şı­la­şı­lan­la­ra çok yakın ol­du­ğu­na da ikna oldum. Her iki di­sip­li­nin de odak nok­ta­sı, alt-ta­ba­ka ve yazıt so­run­la­rı­nın ol­ma­sı­dır ve di­ji­tal okur­ya­zar­lı­ğa olan ortak ilgi ne­de­niy­le ikisi ara­sın­da­ki ge­çiş­ler bugün önem­li hâle gel­mek­te­dir.

Şu anda ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­lim üze­ri­ne ça­lı­şı­yo­rum. Bu, şüp­he­siz benim ede­bi­ya­ta olan bağ­lı­lı­ğım­dan kay­nak­la­nı­yor. Gör­sel gös­ter­ge­bi­lim­ci­ler, ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­lim­ci­le­re nasıl ba­kı­yor? Gün­cel değil miyiz?

Bana göre her­ke­sin ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­me çok fazla say­gı­sı var! Gör­sel gös­ter­ge­bi­lim, sözlü ve ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­lim­den esin­len­di (gö­rün­tü çö­züm­le­me­sin­de söz­ce­le­me ku­ra­mı­nın kul­la­nı­mı­na bak­mak ge­re­kir) ancak ya­zın­sal gös­ter­ge­bi­li­min de gör­sel gös­ter­ge­bi­lim­den çok şey öğ­re­ne­bi­le­ce­ği­ni dü­şü­nü­yo­rum. Fi­gü­ra­tif ve plas­tik çö­züm­le­me ara­sın­da­ki ayrım, yal­nız­ca olay­la­rın an­la­tı­mı ve ara­la­rın­da­ki şe­ma­tik iliş­ki­le­ri in­ce­le­yen ya­zın­sal çö­züm­le­me için ya­rar­lı ol­mak­la sı­nır­lı de­ğil­dir. Aynı za­man­da maddi bölüm (ro­man­lar ve an­la­tım­lar da maddi nes­ne­ler­dir) ve araç­sal nesne ola­rak met­nin dü­şün­ce­si, hâ­li­ha­zır­da­ki yazın çö­züm­le­me­si­ni çok daha büyük kar­ma­şa­ya ta­şı­ya­bi­lir. Bu kar­ma­şa ise yazın, yeni araç­lar üze­rin­de ge­zi­ni­yor­ken özel­lik­le bu­gü­nü il­gi­len­di­rir. Gün­cel gör­sel gös­ter­ge­bi­lim de gö­rün­tü­yü bir mad­di­lik ola­rak in­ce­le­mek­te ve gör­sel ant­ro­po­lo­ji­de baş­la­yan maddi dö­nü­şe kat­kı­da bu­lun­mak­ta­dır (bkz. Pho­tos Ob­jects His­to­ri­es: On the Ma­te­ri­ality of Ima­ges, Eli­za­beth Ed­wards and Ja­ni­ce Hart, eds., 2004). Ede­bi­yat te­ori­si­nin, gör­sel­li­ği ve daha genel ola­rak med­ya­yı in­ce­le­mek için gös­ter­ge­bi­lim­den ya­rar­lan­ma­ya ih­ti­ya­cı ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yo­rum.

Öy­ley­se gör­sel gös­ter­ge­bi­lim gö­rün­tü­yü nasıl in­ce­ler? Ana­li­zi­ni­zi hangi sü­reç­ler ile ya­pı­yor­su­nuz?

İmge­le­ri ana­liz etmek için, Pi­er­lu­igi Basso (plas­tik ifa­de­nin hem plas­tik hem de me­ca­zi bir oku­ma­sı­nı yap­mak müm­kün­dür) ta­ra­fın­dan ya­pı­lan di­ğer­le­ri­nin yanı sıra Ja­c­qu­es Fon­ta­nil­le gibi gös­ter­ge­bi­lim­ci­ler ta­ra­fın­dan alt-kat­man ve ta­mam­la­yı­cı kav­ram­la­rı (sup­port matériel et sup­port for­mel) ara­cı­lı­ğıy­la iyi dü­zen­len­miş Gre­imas’tan bazı temel kav­ram­la­rı [“Fi­gu­ra­ti­ve Se­mi­otics and the Se­mi­otics of the Plas­tic Arts.” New Li­te­rary His­tory, 20, no. 3 (1989):627-649] kul­la­nı­yo­rum. Ancak en önem­li­si; plas­tik ve fi­gü­ra­tif ana­li­zi, dile ge­ti­ri­len söy­le­nen ifade ça­lış­ma­sıy­la (söz­ce­len­miş söz­ce­le­me) iliş­ki­len­dir­mek­tir. Çünkü fi­gü­ra­tif ana­liz, gö­rün­tü­nün kom­po­zis­yo­nu (pers­pek­tif tür­le­ri, di­zin­sel ad­res­ler, bakış açı­la­rı ara­sın­da­ki ça­tış­ma­lar vb.) ile gö­rün­tü­nün göz­lem­ci için be­lir­le­di­ği konum (uzam­sal ama aynı za­man­da bi­liş­sel ve duy­gu­sal) ara­sın­da­ki iliş­ki­yi an­la­ma­nı­za izin verir.

Bu çö­züm­le­yi­ci sü­reç­le­rin temel amacı nedir? Gö­rü­ne­nin ar­dın­da­ki gizil an­la­ma ulaş­mak mı?.. Eğer öy­ley­se her gö­rün­tü, mut­la­ka gizil bir an­la­ma sahip midir? Çünkü sos­yal med­ya­da pay­la­şı­lan sı­ra­dan bir gün­lük fo­toğ­ra­fın çok da gizil an­la­ma sahip ol­du­ğu­nu dü­şün­mü­yo­rum. Bu tür du­rum­lar­da çö­züm­le­me­niz de­ği­şir mi?

Gö­rün­tü­le­rin gizli an­la­mıy­la pek il­gi­len­mi­yo­rum! Kom­po­zis­yon­la­rı­nı, tür­le­ri­ni ve sta­tü­le­ri­ni in­ce­le­mek­le daha çok il­gi­le­ni­yo­rum. Durum, gö­rün­tü­ye uy­gu­la­nan yo­rum­la­ma ti­pi­ni ve gö­rün­tü­nün do­la­şım ko­şul­la­rı­nı be­lir­le­yen şey­dir. Di­ji­tal sos­yal med­ya­da­ki gö­rün­tü­ler­den bah­se­di­yor­su­nuz. Fark­lı bir sta­tü­le­ri var, sa­nat­sal ve bi­lim­sel gö­rün­tü­ler­den fark­lı değer eko­lo­ji­le­ri ara­sın­da do­la­şır­lar. Çö­züm­le­me; gö­rün­tü­le­rin, tür­le­ri­nin (port­re, na­tür­mort vb.) ve so­ya­ğa­cı­nın du­rum­la­rı­nı dik­ka­te ala­rak baş­la­ma­lı­dır. Sa­nat­sal bir gö­rün­tü­yü ya da bi­lim­sel bir gö­rün­tü­yü ana­liz et­me­miz ge­rek­ti­ğin­de kul­la­nı­la­cak me­to­do­lo­jik araç­lar fark­lı­dır. Sa­nat­sal gö­rün­tü­de kri­tik olan plas­tik ve mal­ze­me bo­yut­la­rı­nın (üre­tim ha­re­ket­le­ri) ana­li­zi­dir. Oysa bi­lim­sel gö­rün­tü­le­rin on­la­rı üret­mek için ku­rum­sal­laş­tı­rı­lan pa­ra­met­re­ler­le iliş­ki­li ola­rak bir dizi gö­rün­tü için­den in­ce­len­me­si ge­re­kir. Bi­lim­sel ola­rak ge­çer­li ol­ma­sı için her bi­lim­sel gö­rün­tü­nün, diğer bilim in­san­la­rı ta­ra­fın­dan ye­ni­den üre­ti­le­bi­lir ol­ma­sı ge­re­kir. Sı­ra­dan fo­toğ­raf­lar, ama­tör bir sta­tü­ye sa­hip­tir ve fo­toğ­ra­fın hitap et­ti­ği top­lu­luk­la il­gi­li ola­rak ku­sur­la­ra, ha­ta­la­ra, filt­re­le­re ve dile ge­ti­ri­len ifa­de­le­re dik­kat edi­le­rek geç­miş­te aile ve ki­şi­sel fo­toğ­raf­la­rın ol­du­ğu şe­kil­de ça­lı­şıl­ma­lı­dır (aile, ar­ka­daş­lar, büyük top­lu­luk­lar vb.).

Sos­yal med­ya­dan bah­set­miş­ken büyük gör­sel ve­ri­ler­den de bah­se­de­bi­li­riz. Bize büyük gör­sel ve­ri­ler­den bah­se­der mi­si­niz? Gös­ter­ge­bi­lim, büyük gör­sel ve­ri­ler­le nasıl iliş­ki­li­dir?

Gös­ter­ge­bi­lim ala­nın­da pek fazla aka­de­mis­yen bu ko­nuy­la il­gi­len­mi­yor. Bun­lar­dan ilki, si­ya­si ve ga­ze­te­ci­lik bil­gi­le­riy­le il­gi­li büyük ve­ri­le­rin ana­li­zi üze­rin­de ça­lı­şan Dario Com­pag­no’dur. Benim açım­dan büyük gör­sel ve­ri­le­rin ana­li­zi­nin, bü­tün­ce­nin gös­ter­ge­bi­lim­sel ana­li­zi­ne nasıl yar­dım­cı ola­bi­le­ce­ği­ni an­la­ma­ya ve War­burg ve Fo­cil­lon’un za­ma­nın­da müm­kün ol­ma­yan form­la­rın so­ya­ğa­cı­nın bir ana­li­zi­ni ge­liş­tir­me­ye ça­lı­şı­yo­rum (bkz: https: //ce­serh.​hy­pot­he­ses.​org/​997). Son ki­ta­bım The Lan­gu­age of Ima­ges. The Forms and the For­ces‘ta büyük gör­sel ve­ri­le­rin bir me­ta-gö­rün­tü ola­rak gör­sel­leş­ti­ril­me­si­ni in­ce­le­dim. Onu sanat ta­ri­hin­de ve dil­bi­lim­le­ri ala­nın­da “gö­rün­tü­le­rin için­de gö­rün­tü­ler” ge­le­ne­ği için­de ele al­ma­ya ça­lış­tım. Büyük gör­sel ve­ri­ler üze­ri­ne ça­lış­ma­nın, her zaman fark­lı söy­lem tür­le­ri ara­sın­da “ortak di­yag­ram­lar” -Pa­olo Fabb­ri’nin La svol­ta se­mi­oti­ca’da de­di­ği gibi- bul­mak­la il­gi­le­nen gös­ter­ge­bi­lim­ci­ler için çok fay­da­lı ola­bi­le­ce­ği­ni dü­şü­nü­yo­rum. Gör­sel bi­çim­le­rin he­sap­la­ma­lı ana­liz yo­luy­la ana­li­zi, ana­li­tik pa­ra­met­re­le­ri al­gı­mı­zın izin ver­me­di­ği bir şe­kil­de ta­nım­la­ma ola­sı­lı­ğı­nı da su­na­bi­lir. Ma­ki­ne öğ­re­ni­mi­nin nasıl ça­lış­tı­ğı­nı ve de­ğer­le­rin al­go­rit­mik üre­ti­mi­ni nasıl an­la­ya­bi­le­ce­ği­mi­zi an­la­mak gös­ter­ge­bi­lim­ci­ler için ke­sin­lik­le çok önem­li­dir.

Bu bağ­lam­da gös­ter­ge­bi­lim, ge­le­cek­te daha da de­ğer­li bir yön­tem hâ­li­ne ge­lecek di­ye­bi­lir miyiz? Dün­ya­yı daha iyi an­la­mak için ga­li­ba ona ih­ti­ya­cı­mız her geçen gün ar­ta­cak?

Bu müm­kün. Ancak genç gös­ter­ge­bi­lim­ci­le­rin yeni tek­no­lo­ji ve yeni ile­ti­şim for­mat­la­rın­da uzman ol­ma­la­rı ge­re­kir. Bu açı­dan, İtalya’da ça­lı­şan gös­ter­ge­bi­lim­ci­le­rin ile­ti­şim tek­no­lo­ji­si­nin yeni sı­nır­la­rı­nı öğ­ren­me­ye ve in­ce­le­me­ye daha yat­kın ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yo­rum.

Gör­sel gös­ter­ge­bi­lim üze­ri­ne dün­ya­da­ki ça­lış­ma­lar nasıl? Bu ko­nu­da hangi aka­de­mis­yen­ler­den söz ede­bi­li­riz? Gör­sel gös­ter­ge­bi­lim­ci­le­rin oluş­tur­duk­la­rı bir çevre ya da top­lan­dık­la­rı bir dergi var mı?

Jo­ur­nal Visio artık mev­cut değil, ancak Ulus­la­ra­ra­sı Gör­sel Gös­ter­ge­bi­lim Der­ne­ği (AISV/ IAVS), geç­miş Visio so­run­la­rı­nı ka­mu­ya du­yur­mak için di­ji­tal­leş­ti­ril­me­si üze­rin­de ça­lı­şı­yor. En iyi gör­sel gös­ter­ge­bi­lim­ci­le­rin, ilk ce­va­bım­da daha önce bah­set­ti­ğim ki­şi­ler ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yo­rum. Anne Be­ya­ert-Ges­lin, Ma­ri­on Co­las-Bla­ise, Odile Le Guern, Mas­si­mo Leone ve Anne He­na­ult ta­ra­fın­dan bazı çok önem­li ana­liz­ler de ya­pıl­mış­tır.

Bi­li­yor­su­nuz sizi so­ru­la­rım­la sık sık ra­hat­sız edi­yo­rum. Gös­ter­ge­bi­li­me merak duyan ben ve benim gibi araş­tır­ma­cı­lar için neler öne­re­bi­lir­si­niz? Neler yap­ma­lı­yız, neler oku­ma­lı­yız?

Size sa­de­ce bir tav­si­ye ve­re­ce­ğim, gös­ter­ge­bi­lim­de be­ce­ri ve kül­tür inşa etmek için bir­çok Roman di­li­ni oku­ya­bil­mek ge­re­ki­yor. Pek çok önem­li kitap İngi­liz­ce­ye çev­ril­miş olsa bile (ör­ne­ğin, Gre­imas’ın ki­ta­bı ne­re­dey­se ta­ma­mı çev­ril­miş­tir), Av­ru­pa gös­ter­ge­bi­lim ge­le­ne­ği (Latin Ame­ri­ka’da da mev­cut­tur ve ye­ni­len­mek­te­dir) ve çok önem­li ma­ka­le­ler ço­ğun­luk­la Fran­sız­ca, İtal­yan­ca, Por­te­kiz­ce ve İspan­yol­ca. Ken­di­ni­zi İngi­liz­ce ede­bi­yat ve kül­tür­le sı­nır­la­ma­mak çok önem­li­dir.

Son ola­rak, Tür­ki­ye Gös­ter­ge­bi­lim Çev­re­si için di­lek­le­ri­ni­zi duy­mak is­te­rim. Bize me­sa­jı­nız var mı?

Türk Gös­ter­ge­bi­lim Çev­re­si’nin güç­len­di­ği­ni bil­mek­ten çok mem­nu­num. Türk aka­de­mis­yen­ler ve ay­dın­lar çok dil ko­nu­şur­lar; bu önem­li bir ni­te­lik ve genç ne­sil­le­rin tam ola­rak bunu ba­şar­ma­sı­nı umu­yo­rum: bir­çok dili oku­ya­bi­len, kül­tür­lü in­san­lar olmak…

Her şey için çok te­şek­kür­ler…