Anlatısal Yapı

Türü ne olur­sa olsun gös­ter­ge­bi­lim­sel bir okuma süz­ge­cin­den ge­çi­ri­len me­tin­ler de­ği­şik anlam kat­man­la­rın­da çö­züm­le­me­ye tabi tu­tu­lur­lar. Çö­züm­le­me sü­re­ci­ni il­gi­len­di­ren bu ya­pı­lar­dan (düzey) biri de gös­ter­ge­sel-anlatısal ya­pı­dır. Sı­ra­sıy­la ele alı­na­cak olur­sa an­la­tı­sal yapı in­ce­le­me­si, söy­lem­sel ya­pı­nın in­ce­len­me­sin­den sonra ya­pı­lır. El­bet­te, her anlam dü­ze­yi kendi için­de ayrı ayrı ya da be­lir­li bir sı­ra­la­ma­ya gerek duy­mak­sı­zın in­ce­le­ne­bi­lir. Ancak, bir­bi­riy­le ba­ğın­tı­lı ve­ri­le­re ulaş­mak, bir ön­ce­ki anlam dü­ze­yin­de elde edi­len ve­ri­le­ri bir son­ra­ki dü­ze­ye ak­ta­ra­rak çö­züm­le­me­nin hem daha sağ­lık­lı hem de fark­lı anlam dü­zey­le­rin­de elde edi­len ve­ri­le­rin iliş­ki­sel de­ğer­le­ri­ni sap­ta­mak ve her anlam kat­ma­nın­da edi­ni­len ve­ri­le­rin ele alı­nan in­ce­le­me nes­ne­si­nin anlam ev­re­ni­nin oluş­ma­sı­na ne tür katkı sağ­la­dı­ğı­nı bü­tün­cül bir şe­kil­de göz­lem­le­ye­bil­mek açı­sın­dan sı­ra­lı çö­züm­le­me önem arz et­mek­te­dir.

An­la­tı dü­ze­yin­de ger­çek­leş­ti­ri­len bir okuma edimi ile bir anlatıda yer alan ki­şi­le­rin iş­lev­le­ri or­ta­ya konur. Bu iş­lev­le­rin sap­tan­ma­sı ile ki­şi­le­re bağlı ey­lem­le­rin, bu ey­lem­ler ne­ti­ce­sin­de de­ği­şim ve dö­nü­şüm­le­rin, bu de­ği­şim ve dö­nü­şüm­le­rin ki­şi­ler üze­rin­de ya­rat­tı­ğı et­ki­le­rin vb. un­sur­la­rın me­tin­de nasıl dü­zen­len­di­ği­ni or­ta­ya koy­mak amaç­lan­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da an­la­tı dü­ze­yin­de ya­pı­la­cak bir okuma edimi için bazı so­ru­la­ra cevap ara­mak ye­rin­de ola­cak­tır. Örnek ola­rak:

1. Bir metni bü­tü­nüy­le ele almak ye­ri­ne ke­sit­le­me iş­le­miy­le küçük par­ça­la­ra ayı­ra­rak in­ce­le­mek, oku­ma­yı ya­pa­cak öz­ne­nin işini ko­lay­laş­tı­ra­cak­tır. Bu yüz­den an­la­tı­da kaç temel kesitin yer al­dı­ğı, bu temel ke­sit­le­rin hangi ko­şul­lar göz önün­de bu­lun­du­ru­la­rak be­lir­len­di­ği, bu ke­sit­le­rin ve her ke­sit­te bu­lu­nan temel iz­lek­le­rin, an­la­tı iz­len­ce­sin­de­ki kar­şı­lık­la­rı­nın ne ol­du­ğu vb. so­ru­la­ra baş­tan ce­vap­lar ara­mak doğru bir yak­la­şım ola­cak­tır.

2. An­la­tı be­lir­li bir düzen için­de ve man­tık­sal bir yol ile ke­sit­le­re ay­rı­lıp yu­ka­rı­da­ki so­ru­la­ra ce­vap­lar bu­lun­duk­tan sonra her bir ke­sit­te tes­pit edi­len temel an­la­tı iz­len­ce­le­ri­nin neler ol­du­ğu, be­lir­le­nen temel an­la­tı iz­len­ce­le­ri­nin karşı an­la­tı iz­len­ce­le­ri­nin olup ol­ma­dı­ğı, varsa eğer bu an­la­tı iz­len­ce­le­ri­ni oluş­tu­ran öz­ne­le­rin ara­sın­da­ki ça­tış­ma­nın ne ol­du­ğu vb. so­ru­la­rına ce­vap­lar ara­na­bi­lir.

3. Her bir ke­si­tin temel an­la­tı iz­len­ce­si­ni des­tek­le­yen kul­la­nım­da­ki (yar­dım­cı) an­la­tı iz­len­ce­le­ri­ne hangi ko­şul­lar­da rast­lan­dı­ğı; kul­la­nım­da­ki an­la­tı iz­len­ce­le­ri­nin karşı an­la­tı iz­len­ce­le­ri­ne rast­la­nıp rast­lan­ma­dı­ğı; rast­lan­mış­sa bu an­la­tı iz­len­ce­le­ri­ni oluş­tu­ran öz­ne­le­rin ara­sın­da­ki temel ça­tış­ma­nın ne­den­le­ri­nin neler ol­du­ğu vb. so­ru­la­ra yanıt ara­na­bi­lir.

4. Ay­rı­ca ey­le­yenler çiz­ge­si (şe­ma­sı) va­sı­ta­sıy­la her bir an­la­tı iz­len­ce­si için çiz­ge­ler oluş­tu­ru­la­bi­lir ve her bir çiz­ge­de özne ve nesne ara­sın­da­ki bağ­la­şık ve/veya ay­rı­şık iliş­ki­nin nasıl dü­zen­len­di­ği, bu bağ­la­şık ve/veya ay­rı­şık du­rum­la­rın an­la­tı­ya ne tür katkı sağ­la­dı­ğı sor­gu­la­na­bi­lir.

5. An­la­tı iz­len­ce­le­rin­den ve ey­le­yen şe­ma­la­rın­dan yola çı­ka­rak an­la­tı­ya daha çok hangi kip­lik­le­rin hâkim ol­du­ğu, bir an­la­tı iz­len­ce­si­nin neden ve ne şe­kil­de olum­lu ya da olum­suz so­nuç­lan­dı­ğı, or­ta­ya çı­ka­rı­lan kip­sel du­rum­la­rın an­la­tı­ya ne tür katkı sağ­la­dı­ğı vb. du­rum­lar açık­la­na­bi­lir.

6. Sonra olarak genel bir de­ğer­len­dir­me için an­la­tı dü­ze­yin­de ger­çek­leş­ti­ri­len in­ce­le­me­nin met­nin il­gi­li anlam dü­ze­yin­de­ki ev­re­ni­ne ne tür kat­kı­sı­nın ol­du­ğu sor­gu­la­na­bi­lir.

Kı­sa­ca, bu so­ru­lar sa­ye­sin­de an­la­tı­yı oluş­tu­ran temel ve kul­la­nım­da­ki an­la­tı iz­len­ce­le­ri; iz­len­ce­ler­de bu­lu­nan ey­le­yen­leri, ey­lem­le­ri ve iş­lev­le­ri, ey­le­yen­ler arası iliş­ki­leri, ey­le­yen­le­rin ey­lem­le­ri ne­ti­ce­sin­de edin­dik­le­ri kip­sel rol­leri (is­te­mek, zo­run­da olmak, bil­mek, muk­te­dir olmak, yap­mak, olmak) ve bu rol­le­rin an­la­tı­ya kat­tı­ğı de­ğer­leri vb. in­ce­len­miş ola­cak­tır. Do­la­yı­sıy­la ikin­ci anlam dü­ze­yi olan bu an­la­tı­sal kat­man­da ey­le­yen­ler, ey­le­yen­le­rin bir­bir­le­riy­le olan iliş­ki­leri, ey­le­yen­le­rin ey­lem­le­ri ne­ti­ce­sin­de edin­dik­le­ri kip­lik­ler ve metni oluş­tu­ran olay ör­gü­le­ri­nin bir an­la­tı iz­len­ce­si çer­çe­ve­sin­de nasıl mey­da­na gel­di­ği vb. un­sur­lar in­ce­le­nir.

Gre­imas’ın ge­liş­tir­di­ği ey­le­yen­ler çizgesi ile ey­le­yen­ler, üst­len­dik­le­ri ey­le­yen­sel rol­le­re ve ey­lem­le­ri­ne göre ele alınır. Metni çö­züm­ler­ken an­la­tı dü­ze­yin­de ya­pı­lan bir in­ce­le­me­de an­la­tı­da yer alan ey­le­yen­ler, iş­lev­le­ri­ne ve ara­la­rın­da­ki iliş­ki­ye göre de açık­la­nır. Ey­le­yen­ler; an­la­tı iz­len­ce­sin­de iş­lev­le­ri­ne göre gön­de­ren-gön­de­ri­len, öz­ne-nes­ne, yar­dım­cı-en­gel­le­yi­ci ola­bi­lir. Me­tin­de yer alan ey­le­yen­ler, ey­lem­le­ri ne­ti­ce­sin­de fark­lı kip­sel rol­ler edi­ne­bi­lir­ler. Bu rol­ler an­la­tı iz­len­ce­si­nin olum­lu ya da olum­suz bir şe­kil­de bit­me­siy­le ya­kın­dan iliş­ki­li­dir. Gös­ter­ge­bi­lim­sel bir çö­züm­le­me­de önem­li bir rol oy­na­yan kip­sel rol­ler, met­nin için­de de­ği­şim ve dö­nü­şüm­ler­le des­tek­le­nen ha­re­ket­li ya­pı­lar ol­duk­la­rı için süreç için­deki iş­lem­le­ri de de­ği­şim gös­te­re­bi­lir.

An­la­tı­sal dü­zey­de yer alan kip­lik­ler; ey­le­yen­le­rin bir­bi­ri ara­sın­da­ki iliş­ki­yi, ey­le­yen­le­rin ey­lem­le­riy­le olan iliş­ki­si­ni be­lir­le­yen özel­lik­ler­den bi­ri­dir. An­la­tı iz­len­ce­sin­de­ki her aşa­ma­nın, kip­lik açı­sın­dan temel gö­rü­nüm­le­ri fark­lı­lık oluş­tu­ra­bi­lir. Ey­le­tim aşa­ma­sın­da gön­de­ren ile özne ara­sın­da ikna-inan­ma iliş­ki­si te­me­lin­de yön­len­dir­me, ye­tiş­tir­me ve do­nat­ma açı­sın­dan kip­lik iliş­ki­si gö­rül­mek­te­dir. Edinç ve eylem aşa­ma­sın­da ise öz­ne­nin nes­ne­ye yö­ne­lim­de daha çok ken­di­sin­de var olup ol­ma­dı­ğı­nı kont­rol et­ti­ği ye­ter­li­lik­ler var­dır ve gös­ter­ge­bi­lim­de temel kip­lik­ler ola­rak ad­lan­dı­rı­lan kip­lik­ler bu aşa­ma­da yer alır­lar. Bun­lar; is­te­me, bilme, muk­te­dir olmak ve zo­run­da olmak kip­lik­le­ri­dir. Öz­ne­nin gön­de­ren ta­ra­fın­dan yön­len­di­ril­di­ği nes­ne­ye ulaş­ma ko­nu­sun­da­ki is­te­ği, bil­gi­si ve gücü onun ey­le­min­de­ki ba­şa­rı­yı be­lir­le­yen öl­çüt­ler­dir. Kip­lik­ler ve özne iliş­ki­si an­la­tı sü­re­ci­nin an­lam­lan­dı­rıl­ma­sın­da önem­li­dir.

Bu çalışmaya atıf yapmak için e-kaynakça

Anlatısal Yapı. Türkiye Göstergebilim Çevresi.  <https://turkgostergebilimi.com/anlatisal-yapi/> … / … / … (erişim tarihi).